Kuş görmek için araziye giden gözlemciler ne yapıyorlar dersiniz? Tabii ki kuşların dedikodusunu yapıyorlar!

Mücbir sebebin Türkiye’de henüz görülmediği günlerde Kuzey Cem Kulaçoğlu’nun daveti üzerine Mogan Gölü’nde kuş gözlemi yapmak üzere sabah erken saatte Kaan Özgencil ile ODTÜ (Orta Doğu Teknik Üniversitesi) A1 kapısında buluştuk. Sonrasında Kuzey Cem ile buluştuk ve doğruca gözleme başladığımız Mogan Gölü-Sel Kapanı’na gittik. eBird telefon uygulamasını açtık; suçulluğu, bataklık çintesi, saz delicesi, kızıl şahin, yeşilbaş, çamurcun, dikkuyruk gibi bir kaç tür ile ilk kayıtlarımızı tuttuk. Tüm gün boyunca 55 tür gördük, sohbet ettik ve tabii ki kuşları konuştuk.

Konudan konuya geçerken Kaan’ın dikkuyruk projesi sırasında arazide yaşadığı bir olaya sıra gelmiş olacak ki Kaan bir arazi çalışmasında önünden havalanan dişi saz delicesinden (Circus aeruginosus) bahsetti.

Ve diyalog şu şekilde sürdü:

K.Ö – Ben bizim dikkuyruk projesinin arazi çalışmalarından birinde buğday tarlasında yürürken dişi bir saz delicesi havalandı önümden. Yuvası varmış tarlada!

L.S –  Nasıl yani! Sen ciddi misin?

K.Ö – Evet baya baya koca dişi havalandı gitti. Yumurtaları vardı yuvada.

L.S – Sen galiba, Türkiye’de ekin içinde yuvalayan saz delicesine ait ilk kaydı aldın. Farkında mısın?

K.Ö – Vauv. İyiymiş…

L.S – Yuvanın fotoğrafı varsa yollar mısın?

Konuşma sürdü gitti. Bu kaydı kuş gözlemciler ile paylaşarak türün tanınmasına katkı vermek istedik!

Saz delicesinin habitatı ve popülasyonu

Orta boy yırtıcı kuş türü olan saz delicesi, acı ya da tatlı suda gelişen bataklık bitkilerinin geniş alanlar kapladığı habitatların yanı sıra tarım alanları gibi geniş açık arazide de bulunur (BirdLife International., 2019). Sulak alanların kurutulması, doğrudan müdahale ve kirlilik türün Avrupa popülasyonunda 1960-80 yılları arasında çarpıcı bir küçülmeye neden oldu. Ancak, son yirmi yılda popülasyon büyüklüğünde fark edilir bir artış var. Tarım alanlarında görülen birçok kuş türünün aksine, saz delicesinin durumunda yoğun tarım yapılan araziler bulunan bölgelerde dahi iyileşme kaydedildi. Tarım için oluşturulan sulama göletlerine yerleşen çiftler türün popülasyon büyüklüğündeki iyileşmeyi sağladı (Cardador ve ark., 2011).

Türün Türkiye’deki durumu

Saz delicesi hakkında Türkiye’de az sayıda çalışma yapılmış olmakla birlikte üniversiteler bünyesinde çalışma gruplarının araştırmaları devam ediyor (Hakan Karaardıç, bireysel görüşme). Kuş Atlası çalışmasında ise Türkiye’de üreyen çift sayısı 1804 olarak hesaplandı (Boyla ve ark., 2019). Üreme döneminde (15Mart-15Temmuz) türün Türkiye’de kaydedildiği habitatlar incelediğinde; 2014-2019 yıllarında eBird’e girilen kayıtların 99’u sulak alanlardan, 90’ı sulanan sürülebilir araziden, 88’i iç su bataklıklarından, 78’i sulanmayan sürülebilir araziden ve 44’ü ise karışık tarım yapılan araziden girilmiş kayıtlardır. Kuş gözlemcilerin kayıtlarından da anlaşıldığı üzere bu türün üreme döneminde bulunduğu habitatlar arasında tarım alanları da yer alıyor.

Saz delicesinin ekin tarlasındaki yuva kaydı

Avrupa’da türün buğday ve arpa tarlalarında yuva kurduğu bilinmektedir. Ancak, Türkiye’de saz delicesinin ekin içinde yuva kurduğunu gösteren bir kayıt olmadığı düşünülmekteydi. Bu türün buğday tarlası içindeki yuva kaydı, Kaan Özgencil’in 01.09.2018-2019 tarihleri arasında yürütücülüğünü yaptığı “Searching for White-headed Duck (Oxyura leucocephala) Breeding and Wintering Grounds in Central Anatolia and Monitoring of Its Populations” projenin arazi çalışmaları sırasında İç Anadolu’da alındı (Şekil 4).

Sonuç

Yoğun tarım uygulamalarının son 60 yıldan uzun bir sürede biyolojik çeşitliliğin azalmasında rol aldığı, tarım alanlarında üreyen bazı kuş türlerinin popülasyonlarında ise küçülmeye neden olduğu bilinmektedir (Cardador ve ark., 2011). Türkiye’de ise sulak habitatlardaki bitki örtüsü içinde yuvaladığı bilinen saz delicesinin yoğun hayvancılık ve tarım uygulamaları, sulak alanların kurutulması, sazların yakılması ve tarım alanlarının genişlemesi gibi nedenlerle değişimlere uyum sağlayarak ekin içinde yuvalamaya başladığı söylenebilir (Kirwan ve ark., 2010). Ancak, türün yeni habitat tiplerine gösterdiği bu zorunlu uyum beraberinde bilinmezleri de getirmiştir. Buna bağlı olarak da besin piramidinde üst seviyede yer alan yırtıcı kuşlardan biri olan saz delicesinin popülasyonunda gelecek yıllarda görülecek olan değişimlerin araştırılmasında yuvaladığı habitatların bilinmesi gerekecektir. Öyle ki, İç Anadolu’da mayıs ayında alınan bu kayıt göz önünde bulundurduğunda türü tehdit edebilecek bir durum dikkat çekmektedir.  Saz delicesi 38 gün boyunca kuluçkaya yatar.  Yavrular 35-40 gün sonra yuvadan ayrılırlar ve bu tarihten 2 hafta sonra uçmaya başlarlar. Bu durumda ekin içinde yuvalayan bir çiftin üreme başarısı hasattan etkilenebilir. Hasat zamanı yuvadan haberi olmayan bir üretici farkında olmadığı için yuvanın zarar görmesine neden olabilir. Bu durum dikkate alındığında sulak alanların yakınındaki tarlalarda ya da üreme döneminde saz delicesi görülen tarım alanlarında türün yuvası olabileceği göz önünde bulundurularak koruma çalışmaları yapılmalıdır.

Not: Saz delicesinin arpa, buğday gibi ekin bulanan tarım alanlarındaki yuvalama kaydı, Türkiye’de farklı araştırmacılar tarafından da alınmış olabilir. Bu yazının amacı, türün bilenen yuva habitatları arasında tarım alanlarının da bulunduğuna dikkat çekmektir!

Yazar: Lider Sinav

Kaynaklar:

BirdLife International 2019. Circus aeruginosus (amended version of 2016 assessment). The IUCN Red List of Threatened Species 2019: e.T22695344A155490248. https://dx.doi.org/10.2305/IUCN.UK.2019-3.RLTS.T22695344A155490248.en. Downloaded on 22 April 2020.

Boyla, K. A., Sinav, L., & Dizdaroğlu, D. E. (2019). Türkiye Üreyen Kuş Atlası. WWF-Türkiye, Doğal Hayatı Koruma Vakfı, İstanbul.

Cardador, L., Carrete, M., & Mañosa, S. (2011). Can intensive agricultural landscapes favour some raptor species? The Marsh harrier in north‐eastern Spain. Animal Conservation, 14(4), 382-390.

Kirwan, G., Demirci, B., Welch, H., Boyla, K., Özen, M., Castell, P., & Marlow, T. (2010). The birds of Turkey. Bloomsbury Publishing.

http://kustr.org/kusatlasi/2020/04/saz-delicesinin-ilginc-yuvalama-habitati/?preview=true&fbclid=IwAR2ZVG8jKi7-T48ZFMNrLDY8XDpp3zw7Q4z5aQXf4DZbzPlHt_1L-Dd1aok